गांधीतीर्थची दशकपूर्ती

सत्य, अहिंसा, शांततापूर्ण सह-अस्तित्व, संवर्धन आणि श्रमिकांप्रती प्रेम या गांधीजींनी जपलेल्या आणि आचरणात आणलेल्या मूल्यांवर आधारित आधुनिक जगाची स्थापना करण्यासाठी प्रयत्नांची शिकस्त करण्याच्या उद्देशाने व गांधीजींच्या जीवनाचा, विचारांचा आणि कार्याचा अद्भुत वारसा पुढच्या पिढीसाठी संक्रमित करण्यासाठी ज्येष्ठ विचारवंत पद्मश्री भवरलाल जैन अर्थात मोठ्या भाऊंनी जगप्रसिद्ध अशा गांधीतीर्थची निर्मिती केली. दि. २५ मार्च २०१२ रोजी भारताच्या तत्कालीन राष्ट्रपती प्रतिभा देवीसिंह पाटील यांच्या हस्ते या भव्य अशा दूरदर्शी प्रकल्पाचा लोकार्पण सोहोळा करण्यात आला. आज या घटनेला १० वर्षे पूर्ण होत आहे. गांधीतीर्थच्या दशकपूर्तीच्या निमित्ताने हा खास लेख आपल्यासाठी...

गांधीतीर्थची खास वैशिष्ट्ये -

१. जोधपूर येथील दगडापासून शास्त्रोक्त पद्धतीने तयार केलेली ८१००० चौरस फुटांची हि शाश्वत रचना, हरित धोरणानुसार साकारण्यात आले आहे. गांधीतीर्थची वास्तू अतिशय सुंदर, रमणीय बाग, विस्तीर्ण हिरवळ (लॉन) आणि आंब्याच्या बागांच्या मध्यभागी आहे. 

२. संपूर्ण वातानुकूलित असलेल्या या संग्रहालयात गांधीजींच्या जीवनातील घटना इंटरएक्टिव्ह टच स्क्रीन, बायोस्कोप, डिजिटल बुक्स, 3-डी मॅपिंग, म्युरल्स आणि अॅनिमेशनद्वारे सादर करण्यात येतात. 

३. सध्या संग्रहालयातील माहिती इंग्रजी, हिंदी आणि मराठीमध्ये प्रदर्शित केली जाते.

४. वाजवी किमतीची पुस्तके, खादीचे कपडे (पुरुष, स्त्रिया आणि मुलांसाठी), आरोग्य आणि स्वच्छता उत्पादने, हस्तकला आणि विविध प्रकारच्या भेटवस्तूंची विक्री करणारे स्मरणिका दुकान (Souvenir Shop) येथे आहे. 

५. २००० चौरस फूट व्हॉल्टसह अत्याधुनिक सुविधेसह ग्रंथालय आहे. 

६. कागदपत्रांच्या जतनासाठी अत्याधुनिक डिजिटायझेशन लॅब येथे आहे. 

७."विस्तृत वर्गखोल्या, अभ्यास आणि संवादासाठी कॉन्फरन्स हॉल; सार्वजनिक कार्यक्रमांसाठी अॅम्फिथिएटर" आहे. 

८. अतिथींसाठी खोल्या आणि उत्तम शाकाहारी जेवणाची सोय आहे. 

गांधी रिसर्च फाउंडेशन (GRF) ची स्थापना आदरणीय मोठ्या भाऊंनी २००७ मध्ये केली. गांधीजींच्या अहिंसा (अहिंसा), अपरिग्रह (अपार्जनशीलता) आणि अनेकांतवाद (अनिरपेक्षता/बहुपक्षीयता) या मूलभूत तत्त्वांचा त्यांनी आपल्या दैनंदिन जीवनात स्वीकार केला होता. या शाश्वत मूल्यांचा त्यांच्यावर खूप प्रभाव होता. त्यांनी या गांधीवादी मूल्यांच्या महत्त्वाच्या प्रासंगिकतेवर भर दिला, विशेषत: सध्याच्या काळातील  हिंसाचार, राजकीय हुकूमशाही, भौतिकवाद आणि अनैतिकता, अध्यात्माचा अभाव यामुळे निर्माण झालेल्या परिस्थितीला गांधीजींची मूल्ये हेच उत्तर आहे असा त्यांना विश्वास होता. 

GRF मध्ये, गांधीजींच्या जीवनाला आदर्श मानून गांधी तत्त्वज्ञानाचा शक्य तितक्या साध्या आणि प्रभावी पद्धतीनेप्रसार केला जातो. आजच्या पिढीला प्रेरणा देण्याचे आणि व्यक्तींच्या जीवनावर गांधी विचारांचा  प्रभाव टाकण्याचे संस्थेचे उद्दिष्ट आहे.  ग्रामीण भागातील बांधवांचे जीवन सशक्त व आत्मनिर्भर  करण्यातही संस्था कार्यरत आहे. 

गांधी रिसर्च फाऊंडेशनचे संस्थापक आणि जैन इरिगेशन सिस्टीम लिमिटेडचे संस्थापक अध्यक्ष असलेल्या मोठ्या भाऊंनी जल व्यवस्थापन क्षेत्रातील अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या उद्योगाची मुहूर्तमेढ रोवली. एक अनुकरणीय सामाजिक उद्योजक म्हणून, अहिंसा आणि सत्याच्या मूल्यांनी प्रेरित होऊन, त्यांनी सर्वांच्या कल्याणासाठी ट्रस्टीशिपमध्ये आपला व्यवसाय चालवला. ते एक परोपकारी व सामाजिक संवेदनांचे प्रतीक होते. त्यांनी जळगाव शहरात शाळा, नेत्र रुग्णालय, क्रीडा संघटना आणि धर्मादाय गृहांची निर्मिती केली. शहराबाहेरील भागात त्यांनी सार्वजनिक वापरासाठी सिंचन धरण बांधले. त्यांच्या अफाट सामाजिक योगदानामुळे, भारतातील तिसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान अर्थात पद्मश्री पुरस्काराने गौरवान्वित करण्यात आले होते. 

असे मानले जाते की, भारताच्या धार्मिक-तात्विक परंपरेनुसार, जेव्हा जेव्हा समाजात असंतुलन होते, तेव्हा तो समतोल सुधारण्यासाठी आणि पुनर्संचयित करण्यासाठी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची ऊर्जा अस्तित्वात येते. आपण त्या उर्जेला देव म्हणू शकतो किंवा आपल्याला योग्य वाटेल ते नाव देऊ शकतो. जर आपण इतिहासात, विशेषत: २० व्या शतकाच्या सुरूवातीस मागे वळून पाहिले, तर आपल्याला लक्षात येते की पाश्चात्य जीवनशैलीमुळे पूर्वेकडील सांस्कृतिक, नैतिकता आणि नैतिक मूल्ये धोक्यात आली आहेत. या टप्प्यावर, जेव्हा पाश्चात्य वर्चस्वाने जगावर आपले वर्चस्व गाजवले, तेव्हा गांधी नावाच्या व्यक्तीने पौर्वात्य मूल्यांच्या सद्गुणांनी प्रेरित होऊन जगाला मार्गदर्शन करण्याची जबाबदारी स्वीकारली.

दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीय समाजाचे वर्णभेद, अन्याय, शोषण आणि भेदभावाविरुद्ध २१ वर्षे अथक संघर्ष करत असताना, गांधीजींनी शोषण आणि अन्यायाविरुद्ध सत्य, अहिंसा आणि सत्याग्रह यांच्या बरोबरीने लढण्याचे कल्पक तंत्र विकसित केले. अन्यायाविरुद्ध प्रेमाने लढता येते आणि अनुनयाने अन्याय करणाऱ्याचे मनावर प्रभाव टाकून परिवर्तन घडवून आणता येते हा संदेश गांधीजींनी मानवतेला दिला आहे.

मी पूर्वी म्हटल्याप्रमाणे मोठ्या भाऊंवर गांधी विचारांचा खोलवर प्रभाव होता. मुळात जैन कुटुंबात जन्माला आल्याने त्यांना लहान वयातच अहिंसा, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह आणि अनेकांत (ईश्वराचे एकत्व) या गुणांची ओळख झाली यात होती. कालानुरूप अवलोकन करीत असतांना, स्वतःचे आत्म निरीक्षण करीत असतांना आहार-विहार, आचार-विचार यामधील अंतर कमी करण्याचा सातत्याने प्रयत्न केला. गांधीजींनी आपल्या जीवनात केलेल्या विविध प्रयोगांद्वारे आपल्याला जीवन विषयक दृष्टिकोन लाभला, त्यामुळेच गांधीजींच्या व्यक्तिमत्त्वाने प्रेरित होऊन मोठ्या भाऊंनी त्यांना आदर्श म्हणून स्वीकारले.

परिणामी, गांधीजींचे जीवनकार्य आणि त्यांची दृष्टी भविष्यकाळासाठी जतन करता यावी म्हणून काही तरी भरीव निर्माण करण्याची तीव्र इच्छा त्यांनी अनेक वर्षे जोपासली आणि याच स्वप्नाने त्यांना आपल्या व्यवसायाची गणिते सोडविताना मार्गदशन लाभले. गांधीजींच्या विचारांनी त्यांना जीवनातील समस्यांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक धैर्य आणि दृढनिश्चय प्रदान केला. मुंबईतील मणिभवनाला भेट दिली तेव्हा त्यांना आपल्या जिव्हाळ्याच्या प्रकल्पासाठी दृष्टी लाभली. गांधीजींच्या समृद्ध अशा तत्वज्ञानाची स्वतःला ओळख करून घेण्यासाठी, त्यांनी गांधीजींच्या प्रमुख वारसा स्थळांना (साबरमती, वर्धा, दिल्ली इ.) भेट दिली आणि त्यांच्या दुर्लक्षित अवस्थेतील भौतिक वारसा जतन करण्याच्या उद्देशाने (वस्तूंच्या स्वरूपात, त्यांनी लिहिलेले आणि त्यांच्याबद्दलचे फोटो, चित्रपट, इ.) व भावी पिढ्यांच्या फायद्यासाठी या अमूल्य वारश्याचे 'उद्धार' करण्याचे त्यांनी ठरवले.

गांधीजींच्या उदाहरणावरून प्रेरणा घेऊन जीवन व्यतीत करणारे न्यायमूर्ती चंद्रशेखर धर्माधिकारी गांधीतीर्थचे प्रथम अध्यक्ष म्हणून लाभले व या प्रकल्पाला वास्तवात आणण्यासाठी मार्गदर्शन करण्याची मोठ्या भाऊंची प्रामाणिक विनंती मान्य केली हि सर्वात मोठी उपलब्धी म्हणता येईल. एखाद्या श्रीमंताने आपली संपत्ती समाजासाठी ट्रस्टीशिपमध्ये ठेवली तर संपत्ती मिळवणे हे समाजसेवा करण्यासारखे आहे. या गांधीजींच्या विचाराने प्रेरित होऊन गांधीतीर्थ बांधण्यात आले आहे. 

आपला महत्वाकांक्षी प्रकल्प मोठ्या भाऊंनी "गांधीजी" या असामान्य माणसाला समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला. अतिशय सुंदर, रमणीय आणि पर्यावरणाच्या दृष्टीने अनुकूल अशा वातावरणातील गांधीतीर्थ उच्च क्षमतेच्या विद्वानांना, तरुण जिज्ञासू मनांना व गांधी अभ्यासकांना येथील वाचनालय, संग्रहालय आणि प्रदर्शनाला भेट देण्यास आकर्षित करीत आहे. केवळ या व्यक्तींच्या जीवनातच नव्हे तर जागतिक परिस्थिती सुधारण्यातही या जगप्रसिद्ध अशा वास्तूचे मोठे योगदान अधोरेखित होत आहे. गेल्या दहा वर्षात ६२ राष्ट्रांमधील सुमारे ५ लाख लोकांनी गांधीतीर्थला भेट दिली आहे. सर्व वाचकांना विनंती आहे कि, गांधीजींच्या मानवतेच्या दृष्टीकोनातून प्रेरित झालेल्या या उदात्त प्रयत्नात यावे आणि आपणही सहभागी व्हावे.

आपण गांधी विरोधक असालही मात्र आपण गांधीजींच्या एकादश व्रताचे वाहक आहात असे मला वाटते  कारण त्यातच माणसाच्या माणुसकीची, संवेदनशीलतेची खरी ओळख आहे. कोरोना सारख्या महामारीच्या पार्श्वभूमीवर गांधीजींच्या एकादशव्रताची कालातीतता दिसून येते. जीवनातील आव्हानांना, मानवनिर्मित संकटांना गांधी विचारांशिवाय तरणोपाय नाही असे मला नम्रपणे नमूद करावेसे वाटते. आपण सर्वांनी सहकुटुंब, मित्र परिवारासह एकदा अवश्य भेट द्यावी. असामान्य, अविश्वसनीय कार्यकर्तृत्वाचा धनी असलेल्या महात्म्याला एक व्यक्ती म्हणून प्रामाणिकपणे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करावा हे दशकपूर्तीच्या निमित्ताने विनम्र जाहीर आवाहन...

गांधी रिसर्च फाऊंडेशनच्या कार्याची अधिक माहिती मिळविण्यासाठी आपण  www.gandhifoundation.net या वेबसाईटवर अवश्य भेट द्या...

गिरीश कुळकर्णी

जल संवर्धन काळाची गरज !

आज २२ मार्च ! जागतिक जल दिन... जीव सृष्टीच्या अस्तित्वासाठीचा सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे पाणी. अलीकडच्या वेगवेगळ्या सर्वेक्षणातून व संशोधनातून लक्षात आलेल्या काही गोष्टी खास आपल्या माहितीसाठी येथे देत आहे. 

केंद्रीय जल आयोगानुसार, भारताची वार्षिक पाण्याची गरज 3,000 अब्ज घनमीटर आहे, तर दरवर्षी सरासरी 4,000 अब्ज घनमीटर पाऊस पडतो. समस्या अशी आहे की 1.3 अब्ज लोकांचा देश आकाशातून मिळणाऱ्या तीन चतुर्थांश पाण्याचा वापर करू शकत नाही.

बदलत्या हवामान पद्धती आणि वारंवार पडणाऱ्या दुष्काळामुळे भारतावर पाण्याचा ताण आहे. केंद्रीय भूजल मंडळाच्या (2017) आकडेवारीनुसार, 700 पैकी 256 जिल्ह्यांनी भूजल पातळी 'गंभीर' किंवा 'अति शोषित' नोंदवली आहे.

1.38 अब्ज लोकसंख्येसह भारत हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश आहे. या लोकसंख्येपैकी 6% पेक्षा जास्त लोकांना सुरक्षित पाणी मिळत नाही आणि भारतातील सुमारे 15% लोक उघड्यावर शौच करतात.

भारतातील जलसंकट हे अनेकदा सरकारी नियोजनाचा अभाव, वाढलेले खाजगीकरण, औद्योगिक आणि मानवी कचरा, सरकारी भ्रष्टाचार यातून निर्माण झालेले आहे. याशिवाय, भारतातील पाण्याची टंचाई आणखी तीव्र होण्याची अपेक्षा आहे कारण 2050 पर्यंत एकूण लोकसंख्या 1.6 अब्जपर्यंत वाढण्याची अपेक्षा आहे.

२०३० पर्यंत भारतीय लोकसंख्येपैकी किमान ४०% लोकांना पिण्याचे पाणी उपलब्ध होणार नाही, असे नमूद करून NITI आयोगाच्या अहवालात पाण्याची चिंता अधिक स्पष्ट केली आहे.

जागतिक पर्जन्यमानाच्या जवळपास 4 टक्के पाऊस भारतात पडतो आणि प्रति व्यक्ती प्रति वर्ष पाण्याच्या उपलब्धतेच्या बाबतीत जगात 133 वा क्रमांक लागतो. 

वनस्पती आणि पिकांच्या वाढीसाठी पाणी आवश्यक असल्याने कृषी क्षेत्रात पाण्याचे संवर्धन आवश्यक आहे. रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या अतिवापरामुळे कमी होत जाणारे पाण्याचे प्रमाण आणि क्षारतेचे प्रमाण वाढल्याने ही बाब गंभीर बनली आहे.

गंगा-ब्रह्मपुत्रा आणि सिंधू सर्वात मोठी जल स्रोत आहेत कारण ते जवळजवळ निम्म्या देशाचा निचरा करतात आणि 40% पेक्षा जास्त उपयुक्त पृष्ठभागाचे पाणी हिमालयाच्या पाणलोटातून महासागरात वाहून नेतात. भारतातील 70% पेक्षा जास्त नद्या बंगालच्या उपसागरात वाहून जातात, मुख्यतः गंगा-ब्रह्मपुत्रा नद्यांचा भाग म्हणून.

वरील सर्व गोष्टी वाचल्यानंतर आपण प्रत्येकाने पाण्याबाबत जागृत होण्याची आवश्यकता आहे. या गोष्टी केवळ आपल्या पुरत्या मर्यादित न ठेवता आपल्या शेजारी-पाजारी व्यक्तींनाही याबाबत जागरूक करणे आपल्या सर्वांचे काम आहे. पाण्याचा सुयोग्य वापरासह अनेक गोष्टी करता येण्यासारख्या आहेत ज्यामुळे पाण्याची बचतही होईल आणि त्याचे संरक्षणही ! 

पाणी या क्षेत्रात चाकोरीबाहेर जाऊन आपल्या जीवनाचे ध्येय समजून काम करणाऱ्या व्यक्तींची संख्या लक्षणीय आहे. आपणही य सर्व मंडळींकडून प्रेरणा घेणे अत्यावश्यक आहे. प्रचंड जलप्रदूषण, प्रदीर्घ दुष्काळाचा प्रकोप, पाण्याची पातळी, पाण्यापासून होणारे रोग आणि बरेच काही - भारतातील पाणीटंचाईवर चर्चा करताना आपण सतत ऐकतो अशा अनेक समस्यांपैकी या काही आहेत. देशाच्या ग्रामीण भागात राहणारे लोक आहेत जे दररोज प्रतिकूल परिस्थितीचा सामना करीत सुरक्षित पिण्याचे पाणी मिळवण्यासाठी मैलो न मैल चालत जातात.  असे अनेक शहरी रहिवासी आहेत जे मर्यादित पाणीपुरवठा आणि पिण्याच्या पाण्याच्या निकृष्ट दर्जात अडकले आहेत. अहवालानुसार, भारतातील 21% संसर्गजन्य रोग असुरक्षित पाण्याशी संबंधित आहेत आणि देशातील 75% नद्या आणि तलाव इतके प्रदूषित आहेत की त्यांचा वापर पिण्यासाठी किंवा आंघोळीसाठी केला जाऊ नये.

असे असले तरी, संपूर्ण देश पाणीटंचाईशी झुंजत असताना, देशभरात असे अनेक आहेत जे जलसंवर्धनासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करत आहेत. ते विहिरी बांधत आहेत, जलसंधारणाच्या महत्त्वाविषयी जनजागृती करत आहेत, चेक डॅम बांधत आहेत आणि पिण्याचे शुद्ध पाणी गरजूंपर्यंत पोहोचेल याची खात्री करत आहेत. ज्या काळात 69 कोटी भारतीयांना पिण्याचे स्वच्छ पाणी मिळत नाही, अशा वेळी देशाला अशा अनेक जल योद्ध्यांची देशाच्या प्रत्येक भागात गरज आहे.

१) अमला रुईया या मुंबईस्थित सामाजिक कार्यकर्तीने पारंपारिक पाणी साठवण तंत्राचा वापर करून आणि चेक डॅम बांधून राजस्थानमधील १०० हून अधिक गावांमध्ये अनेकांचे जीवन बदलले आहे. राजस्थानच्या दुष्काळग्रस्त भागात पाणी वाचवण्यासाठी शाश्वत आणि कायमस्वरूपी उपाय तयार करण्याच्या दृष्टिकोनातून त्यांनी आकार चॅरिटेबल ट्रस्टची स्थापना केली. आत्तापर्यंत, ट्रस्टने राजस्थानमधील १०० गावांमध्ये २०० चेकडॅम बांधण्यात मदत केली आहे आणि 2 लाखांहून अधिक लोकांना प्रभावित केले आहे. 

२) आबिद सुरती ड्रॉप डेड फाऊंडेशन नावाची स्वयंसेवी संस्था चालवतात, जी मुंबईतील घरांमध्ये पाण्याची नासाडी करणाऱ्या गळतीसारख्या प्लंबिंगच्या समस्यांची काळजी घेऊन लाखो टन पाण्याची बचत करत आहे. ८० वर्षांचे आबिद एक स्वयंसेवक आणि प्लंबरच्या टीमसह हे सर्व विनामूल्य काम विनामूल्य करतात. २००७ मध्ये, फाऊंडेशनच्या अस्तित्वाच्या पहिल्या वर्षी, आबिदने मीरा रोडवरील १६६६ घरांना भेटी दिल्या, ४१४ गळतीचे नळ मोफत दुरुस्त केले आणि सुमारे ४.१४ लाख लिटर पाण्याची बचत केली. त्यांच्या कार्याने आता देशभरातील इतर लोकांना त्यांचे उदाहरण त्यांच्या शहरांमध्ये पाणी वाचविण्यात मदत करण्यास प्रेरित करीत आहे.

३) अयप्पा मसागी यांनी हजारो लोकांचे जीवन पावसाच्या पाण्याचे संचयन आणि जलसंधारणाचा सराव करून बदलले आहे. या कर्नाटकातील रहिवासी असलेल्या अय्यप्पांनी गदग, कोरड्या प्रदेशातील एका गावात सहा एकर जमीन खरेदी केली, जिथे त्यांनी रबर आणि कॉफीची लागवड सुरू केली, हे सिद्ध करण्यासाठी की कितीही पाऊस पडला तरीही ही पिके घेता येतात. तथापि, अनेक वेळा अयशस्वी झाल्यानंतर आणि अनेक वर्षांच्या संशोधनानंतर, त्यांना आढळले की बोअरवेल पुनर्भरण करणे आणि बिगर सिंचन पद्धतींचा सराव करणे अधिक मदत करू शकते. या पद्धतींचा वापर करून, त्यानंतरच्या दोन वर्षांत त्याने चांगले पीक घेतले आणि नंतर शेजारच्या भागात या पद्धतींबद्दल संदेश पसरवण्यास सुरुवात केली. आज, अयप्पाने 11 राज्यांमध्ये हजारो संवर्धन प्रकल्प विकसित केले आहेत आणि देशात ६०० हून अधिक तलावांची निर्मिती केली आहे.

४) 'भारताचे जलपुरुष' म्हणून प्रसिद्ध असलेले राजेंद्रसिंह, ग्रामीण भारतातील पाणी पुनर्संचयित करण्याच्या प्रयत्नांसाठी सर्वत्र ओळखले गेले आणि त्यांचे कौतुक केले गेले.  जेव्हा १९७५  मध्ये राजस्थानमध्ये आरोग्य केंद्रे सुरू करण्यासाठी राजेंद्रसिंह पोहोचले तेव्हा त्यांना जाणवले की तेथील लोकांना आरोग्य सेवेपेक्षा पाण्याची जास्त गरज आहे. त्यामुळे त्यांनी गावकऱ्यांसोबत मातीचे बंधारे बांधण्याचे काम सुरू केले. जोहाड - पावसाचे पाणी गोळा करण्याचे एक पारंपरिक तंत्र. आजराज्यात सुमारे ८,६०० जोहाड आणि इतर तत्सम संरचना आहेत जे पाणी गोळा करतात आणि राजस्थानमधील १,०००  हून अधिक गावांना पाणी पुरवतात.

५) मालगुजार हे सुमारे दोन शतकांपूर्वी पूर्व विदर्भातील स्थानिक जमीनदार होते आणि त्यांनी पाणी साठवण्यासाठी अनेक टाक्या बांधल्या होत्या आणि सिंचनासाठी पाणी पुरवले होते. 1950 पूर्वी त्यांनी या टाक्या बांधल्या, मालकी आणि देखभाल केली, परंतु जमीनदारी प्रथा रद्द झाल्यानंतर राज्य सरकारने टाक्यांची मालकी घेतली आणि टाक्या वापरणाऱ्यांकडून पाणी कर वसूल करण्यास सुरुवात केली. मालगुजारांनी सर्वोच्च न्यायालयात खटला दाखल केला, त्यानंतर १००० हून अधिक टाक्या वर्षानुवर्षे दुर्लक्षित राहिल्या. महाराष्ट्रातील भंडारा जिल्ह्यातील लघु पाटबंधारे विभागाचे कार्यकारी अभियंता शिरीष आपटे यांनी २००८ मध्ये सुमारे दोन वर्षांच्या कालावधीत अशा पहिल्या टाक्यांची पुनर्स्थापना केली. यामुळे भूजल पातळीचे पुनर्भरण झाले आणि परिसरातील कृषी उत्पादन आणि मत्स्य उत्पादनात वाढ झाली आणि यामुळे अखेर जिल्हा प्रशासनाला भंडारा येथील सुमारे २१ मालगुझारी टाक्या पूर्ववत करण्यास प्रवृत्त केले.

हि यादी तशी फार मोठी आहे. त्यातील काही निवडक "पाणीवाल्यांची" थोडक्यात  माहिती खास आपल्या सर्वांसाठी दिली आहे. आपणही थोडे चाकोरीबाहेर जाऊन या समस्येचे समाधान शोधण्याचा प्रयत्न करावा असे वाटते....

गिरीश कुळकर्णी