गांधीतीर्थची दशकपूर्ती

सत्य, अहिंसा, शांततापूर्ण सह-अस्तित्व, संवर्धन आणि श्रमिकांप्रती प्रेम या गांधीजींनी जपलेल्या आणि आचरणात आणलेल्या मूल्यांवर आधारित आधुनिक जगाची स्थापना करण्यासाठी प्रयत्नांची शिकस्त करण्याच्या उद्देशाने व गांधीजींच्या जीवनाचा, विचारांचा आणि कार्याचा अद्भुत वारसा पुढच्या पिढीसाठी संक्रमित करण्यासाठी ज्येष्ठ विचारवंत पद्मश्री भवरलाल जैन अर्थात मोठ्या भाऊंनी जगप्रसिद्ध अशा गांधीतीर्थची निर्मिती केली. दि. २५ मार्च २०१२ रोजी भारताच्या तत्कालीन राष्ट्रपती प्रतिभा देवीसिंह पाटील यांच्या हस्ते या भव्य अशा दूरदर्शी प्रकल्पाचा लोकार्पण सोहोळा करण्यात आला. आज या घटनेला १० वर्षे पूर्ण होत आहे. गांधीतीर्थच्या दशकपूर्तीच्या निमित्ताने हा खास लेख आपल्यासाठी...

गांधीतीर्थची खास वैशिष्ट्ये -

१. जोधपूर येथील दगडापासून शास्त्रोक्त पद्धतीने तयार केलेली ८१००० चौरस फुटांची हि शाश्वत रचना, हरित धोरणानुसार साकारण्यात आले आहे. गांधीतीर्थची वास्तू अतिशय सुंदर, रमणीय बाग, विस्तीर्ण हिरवळ (लॉन) आणि आंब्याच्या बागांच्या मध्यभागी आहे. 

२. संपूर्ण वातानुकूलित असलेल्या या संग्रहालयात गांधीजींच्या जीवनातील घटना इंटरएक्टिव्ह टच स्क्रीन, बायोस्कोप, डिजिटल बुक्स, 3-डी मॅपिंग, म्युरल्स आणि अॅनिमेशनद्वारे सादर करण्यात येतात. 

३. सध्या संग्रहालयातील माहिती इंग्रजी, हिंदी आणि मराठीमध्ये प्रदर्शित केली जाते.

४. वाजवी किमतीची पुस्तके, खादीचे कपडे (पुरुष, स्त्रिया आणि मुलांसाठी), आरोग्य आणि स्वच्छता उत्पादने, हस्तकला आणि विविध प्रकारच्या भेटवस्तूंची विक्री करणारे स्मरणिका दुकान (Souvenir Shop) येथे आहे. 

५. २००० चौरस फूट व्हॉल्टसह अत्याधुनिक सुविधेसह ग्रंथालय आहे. 

६. कागदपत्रांच्या जतनासाठी अत्याधुनिक डिजिटायझेशन लॅब येथे आहे. 

७."विस्तृत वर्गखोल्या, अभ्यास आणि संवादासाठी कॉन्फरन्स हॉल; सार्वजनिक कार्यक्रमांसाठी अॅम्फिथिएटर" आहे. 

८. अतिथींसाठी खोल्या आणि उत्तम शाकाहारी जेवणाची सोय आहे. 

गांधी रिसर्च फाउंडेशन (GRF) ची स्थापना आदरणीय मोठ्या भाऊंनी २००७ मध्ये केली. गांधीजींच्या अहिंसा (अहिंसा), अपरिग्रह (अपार्जनशीलता) आणि अनेकांतवाद (अनिरपेक्षता/बहुपक्षीयता) या मूलभूत तत्त्वांचा त्यांनी आपल्या दैनंदिन जीवनात स्वीकार केला होता. या शाश्वत मूल्यांचा त्यांच्यावर खूप प्रभाव होता. त्यांनी या गांधीवादी मूल्यांच्या महत्त्वाच्या प्रासंगिकतेवर भर दिला, विशेषत: सध्याच्या काळातील  हिंसाचार, राजकीय हुकूमशाही, भौतिकवाद आणि अनैतिकता, अध्यात्माचा अभाव यामुळे निर्माण झालेल्या परिस्थितीला गांधीजींची मूल्ये हेच उत्तर आहे असा त्यांना विश्वास होता. 

GRF मध्ये, गांधीजींच्या जीवनाला आदर्श मानून गांधी तत्त्वज्ञानाचा शक्य तितक्या साध्या आणि प्रभावी पद्धतीनेप्रसार केला जातो. आजच्या पिढीला प्रेरणा देण्याचे आणि व्यक्तींच्या जीवनावर गांधी विचारांचा  प्रभाव टाकण्याचे संस्थेचे उद्दिष्ट आहे.  ग्रामीण भागातील बांधवांचे जीवन सशक्त व आत्मनिर्भर  करण्यातही संस्था कार्यरत आहे. 

गांधी रिसर्च फाऊंडेशनचे संस्थापक आणि जैन इरिगेशन सिस्टीम लिमिटेडचे संस्थापक अध्यक्ष असलेल्या मोठ्या भाऊंनी जल व्यवस्थापन क्षेत्रातील अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या उद्योगाची मुहूर्तमेढ रोवली. एक अनुकरणीय सामाजिक उद्योजक म्हणून, अहिंसा आणि सत्याच्या मूल्यांनी प्रेरित होऊन, त्यांनी सर्वांच्या कल्याणासाठी ट्रस्टीशिपमध्ये आपला व्यवसाय चालवला. ते एक परोपकारी व सामाजिक संवेदनांचे प्रतीक होते. त्यांनी जळगाव शहरात शाळा, नेत्र रुग्णालय, क्रीडा संघटना आणि धर्मादाय गृहांची निर्मिती केली. शहराबाहेरील भागात त्यांनी सार्वजनिक वापरासाठी सिंचन धरण बांधले. त्यांच्या अफाट सामाजिक योगदानामुळे, भारतातील तिसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान अर्थात पद्मश्री पुरस्काराने गौरवान्वित करण्यात आले होते. 

असे मानले जाते की, भारताच्या धार्मिक-तात्विक परंपरेनुसार, जेव्हा जेव्हा समाजात असंतुलन होते, तेव्हा तो समतोल सुधारण्यासाठी आणि पुनर्संचयित करण्यासाठी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची ऊर्जा अस्तित्वात येते. आपण त्या उर्जेला देव म्हणू शकतो किंवा आपल्याला योग्य वाटेल ते नाव देऊ शकतो. जर आपण इतिहासात, विशेषत: २० व्या शतकाच्या सुरूवातीस मागे वळून पाहिले, तर आपल्याला लक्षात येते की पाश्चात्य जीवनशैलीमुळे पूर्वेकडील सांस्कृतिक, नैतिकता आणि नैतिक मूल्ये धोक्यात आली आहेत. या टप्प्यावर, जेव्हा पाश्चात्य वर्चस्वाने जगावर आपले वर्चस्व गाजवले, तेव्हा गांधी नावाच्या व्यक्तीने पौर्वात्य मूल्यांच्या सद्गुणांनी प्रेरित होऊन जगाला मार्गदर्शन करण्याची जबाबदारी स्वीकारली.

दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीय समाजाचे वर्णभेद, अन्याय, शोषण आणि भेदभावाविरुद्ध २१ वर्षे अथक संघर्ष करत असताना, गांधीजींनी शोषण आणि अन्यायाविरुद्ध सत्य, अहिंसा आणि सत्याग्रह यांच्या बरोबरीने लढण्याचे कल्पक तंत्र विकसित केले. अन्यायाविरुद्ध प्रेमाने लढता येते आणि अनुनयाने अन्याय करणाऱ्याचे मनावर प्रभाव टाकून परिवर्तन घडवून आणता येते हा संदेश गांधीजींनी मानवतेला दिला आहे.

मी पूर्वी म्हटल्याप्रमाणे मोठ्या भाऊंवर गांधी विचारांचा खोलवर प्रभाव होता. मुळात जैन कुटुंबात जन्माला आल्याने त्यांना लहान वयातच अहिंसा, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह आणि अनेकांत (ईश्वराचे एकत्व) या गुणांची ओळख झाली यात होती. कालानुरूप अवलोकन करीत असतांना, स्वतःचे आत्म निरीक्षण करीत असतांना आहार-विहार, आचार-विचार यामधील अंतर कमी करण्याचा सातत्याने प्रयत्न केला. गांधीजींनी आपल्या जीवनात केलेल्या विविध प्रयोगांद्वारे आपल्याला जीवन विषयक दृष्टिकोन लाभला, त्यामुळेच गांधीजींच्या व्यक्तिमत्त्वाने प्रेरित होऊन मोठ्या भाऊंनी त्यांना आदर्श म्हणून स्वीकारले.

परिणामी, गांधीजींचे जीवनकार्य आणि त्यांची दृष्टी भविष्यकाळासाठी जतन करता यावी म्हणून काही तरी भरीव निर्माण करण्याची तीव्र इच्छा त्यांनी अनेक वर्षे जोपासली आणि याच स्वप्नाने त्यांना आपल्या व्यवसायाची गणिते सोडविताना मार्गदशन लाभले. गांधीजींच्या विचारांनी त्यांना जीवनातील समस्यांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक धैर्य आणि दृढनिश्चय प्रदान केला. मुंबईतील मणिभवनाला भेट दिली तेव्हा त्यांना आपल्या जिव्हाळ्याच्या प्रकल्पासाठी दृष्टी लाभली. गांधीजींच्या समृद्ध अशा तत्वज्ञानाची स्वतःला ओळख करून घेण्यासाठी, त्यांनी गांधीजींच्या प्रमुख वारसा स्थळांना (साबरमती, वर्धा, दिल्ली इ.) भेट दिली आणि त्यांच्या दुर्लक्षित अवस्थेतील भौतिक वारसा जतन करण्याच्या उद्देशाने (वस्तूंच्या स्वरूपात, त्यांनी लिहिलेले आणि त्यांच्याबद्दलचे फोटो, चित्रपट, इ.) व भावी पिढ्यांच्या फायद्यासाठी या अमूल्य वारश्याचे 'उद्धार' करण्याचे त्यांनी ठरवले.

गांधीजींच्या उदाहरणावरून प्रेरणा घेऊन जीवन व्यतीत करणारे न्यायमूर्ती चंद्रशेखर धर्माधिकारी गांधीतीर्थचे प्रथम अध्यक्ष म्हणून लाभले व या प्रकल्पाला वास्तवात आणण्यासाठी मार्गदर्शन करण्याची मोठ्या भाऊंची प्रामाणिक विनंती मान्य केली हि सर्वात मोठी उपलब्धी म्हणता येईल. एखाद्या श्रीमंताने आपली संपत्ती समाजासाठी ट्रस्टीशिपमध्ये ठेवली तर संपत्ती मिळवणे हे समाजसेवा करण्यासारखे आहे. या गांधीजींच्या विचाराने प्रेरित होऊन गांधीतीर्थ बांधण्यात आले आहे. 

आपला महत्वाकांक्षी प्रकल्प मोठ्या भाऊंनी "गांधीजी" या असामान्य माणसाला समर्पित करण्याचा निर्णय घेतला. अतिशय सुंदर, रमणीय आणि पर्यावरणाच्या दृष्टीने अनुकूल अशा वातावरणातील गांधीतीर्थ उच्च क्षमतेच्या विद्वानांना, तरुण जिज्ञासू मनांना व गांधी अभ्यासकांना येथील वाचनालय, संग्रहालय आणि प्रदर्शनाला भेट देण्यास आकर्षित करीत आहे. केवळ या व्यक्तींच्या जीवनातच नव्हे तर जागतिक परिस्थिती सुधारण्यातही या जगप्रसिद्ध अशा वास्तूचे मोठे योगदान अधोरेखित होत आहे. गेल्या दहा वर्षात ६२ राष्ट्रांमधील सुमारे ५ लाख लोकांनी गांधीतीर्थला भेट दिली आहे. सर्व वाचकांना विनंती आहे कि, गांधीजींच्या मानवतेच्या दृष्टीकोनातून प्रेरित झालेल्या या उदात्त प्रयत्नात यावे आणि आपणही सहभागी व्हावे.

आपण गांधी विरोधक असालही मात्र आपण गांधीजींच्या एकादश व्रताचे वाहक आहात असे मला वाटते  कारण त्यातच माणसाच्या माणुसकीची, संवेदनशीलतेची खरी ओळख आहे. कोरोना सारख्या महामारीच्या पार्श्वभूमीवर गांधीजींच्या एकादशव्रताची कालातीतता दिसून येते. जीवनातील आव्हानांना, मानवनिर्मित संकटांना गांधी विचारांशिवाय तरणोपाय नाही असे मला नम्रपणे नमूद करावेसे वाटते. आपण सर्वांनी सहकुटुंब, मित्र परिवारासह एकदा अवश्य भेट द्यावी. असामान्य, अविश्वसनीय कार्यकर्तृत्वाचा धनी असलेल्या महात्म्याला एक व्यक्ती म्हणून प्रामाणिकपणे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करावा हे दशकपूर्तीच्या निमित्ताने विनम्र जाहीर आवाहन...

गांधी रिसर्च फाऊंडेशनच्या कार्याची अधिक माहिती मिळविण्यासाठी आपण  www.gandhifoundation.net या वेबसाईटवर अवश्य भेट द्या...

गिरीश कुळकर्णी